جستجوی شهر مکه در تاریخ عربستان پیش از اسلام

 

جاوید نامجو
مسلمانان در چهارچوب جنگ های تبلیغاتی که هدف آن خوار کردن نامسلمانان است، پیوسته اینگونه وانمود کرده اند که تا پیش اسلام سوای مکه و مدینه، در عربستان هیچ تمدن مهمی وجود نداشته و مردم عربستان جاهل و وحشی بودند. ولی یافته های باستانشناسی واژگونۀِ این باور را نشان میدهند؛ این یافته ها از وجود نخستین تمدن های غنی و دودمان های پادشاهی در عربستان گُزارش میکنند.  دیگر اینکه به دلیل کمبود بارندگی در عربستان شُمار یافته های باستانشناسی در این سرزمین حتی بیشتر از آثاری است که تاکنون از تمدن آشور و بابل در عراق بدست آمده است. در سنجش با دیگر ناحیه های عربستان، بخش باختری عربستان به ویژه ناحیه حجاز (مکه  و مدینه) دارای کمترین درجه بارزندگی است. و کمبود بارندگی در عربستان در سنجش با اروپا سبب شده است که آثار باستانی در این سرزمین از آسیب به دست جُلبرگ ها و گُلسنگ ها در امان بمانند. از اینرو باستانشناسان توانسته اند با بررسی وجب به وجب خاک عربستان ردپای تمدن های کُهن در این سرزمین را تا پیش از دوران آهن ردیابی کنند؛ این پژوهش های باستانشناسی وجود تمدن های کهن با دیرینگی 3000 سال پیش از میلاد در جنوب عربستان و شش سده پیش از میلاد در شمال عربستان را نمایان ساخته اند [1]. در پایین من تنها بگونه پهرست وار به برخی از این تمدن ها اشاره میکنم. ولی جزییات آنرا در پی نوشته ای دیگر انتشار خواهم داد.

پادشاهی های جنوب عربستان
پادشاهی مگان (Magan). پادشاهی مگان در خاور عربستان (عمان امروزی) جایگزین شده بودند. از شهر «اور» که از ماندگارهای سومری ها در عراق است، سنگ نوشته های فراوانی دربارۀِ پادشاهی مگان بدست آمده است که دوران فرمانروایی آنها را میان سال های 2800 تا 2500 پیش از میلاد نشان میدهد. همچنین نوشته هایی از فرمانروایی اکدی ها (در عراق امروزی) بدست آمده که وجود پادشاهی مگان را تایید میکند.

پادشاهی عاد. این پادشاهی از سده دهم پیش از میلاد تا سده سوم میلادی در یمن امروزی، جنوب عربستان، فرمانروایی میکردند. یونانی های، همانند بطلمیوس (Ptolemy) و مصری های باستان از وجود این پادشاهی گزارش کرده اند.

پادشاهی ثمود: این پادشاهی به وسیله قبیله های عرب در دوران باستان پایگذاری شد. این پادشاهی از 3000 سال پیش از میلاد تا 200 سال پیش از میلاد سنگ نبشته های فراوانی در  یمن و سراسر عربستان مرکزی از خودش برجای گذاشته که نشانگر رشد و نمو و پیشرفت این پادشاهی بوده است. از وجود این پادشاهی هم در قرآن یاد شده، و هم در گزارش های یونانی ها همانند «ارستو»، « بطلمیوس»، «پلینی» و هم گزارش سالانه آشوری ها که در آنجا «سارگون دوم» پادشاه آشوری از پیروزیش بر پادشاهی ثمود یاد کرده است.  این قوم کمابیش تا سده ششم پس از میلاد مسیح وجود داشت تا اینکه از صحنه تاریخ ناپدید گشت.

پادشا معین ها: این پادشاهی از سده هفتم پیش از میلاد تا  سده یکم پیش از میلاد در تاریخ نمایان شد. پایتخت این فرمانروایی شهر «Karan» بود اکنون به آن « Sa'dah »  میگویند. این پادشاهی در شمال باختری یمن فرمانروایی میکرد؛ بیشتر شهرهای ان در امتداد « Wadi Madhab »  در یمن بود. سنگ نبشته های آنها تا شهر « al-`Ula » در شمال باختری عربستان سعودی و همچنین در جزیرۀِ « Delos » در مصر پیدا شده است.  زبان این مردم پیرامون سده نخست میلادی از میان رفت.
پادشاهی سبا: این پادشاهی از سده نهم پیش از میلاد تا تا سده سوم میلادی ((9th century BCE – 275 CE)) در یمن فرمانروایی میکرد. در زمان فرمانروایی سبا بازرگانی و کشاورزی در یمن به اوج شکوفایی رسید که به همراه آن ثروت و کامیابی برای مردم یمن به ارمغان آورد. کانون پادشاهی سبا در بخش جنوب باختری یمن بود، و پایتخت آن «مارب» نام داشت که امروز در نزدیکی شهر صنعاست.  در دوران پادشاهی سبا به دلیل شکوفایی اقتصادی در یمن رومی ها از این کشور به نام «عربستان خُرم ( Arabia Felix )» یاد میکردند.

پادشاهی «حضر موت (Hadhramaut)»: این پادشاهی از سده هشتم پیش از میلاد تا سده سوم میلادی در تاریخ نمایان شد. نخستین سنگنبشته که از این پادشاهی بدست آمده از آن سده هشتم پیش از میلاد است.  در یک سنگنبشته دیگر که از آن سده هفتم پیش از میلاد است، میگوید که پادشاه « Yada`'il » از همبستگان یک فرمانروای سبایی به نام « Karab'il Watar » است. هنگامیکه فرمانروایی معین ها در سده چهارم پیش از میلاد کنترل راه های بازرگانی را بدست گرفتند، فرمانروایی «حضرموت» به دلیل سود اقتصادی همبسته آنها شد. ولی سپس تر خودسالار شُد. در سده یکم پیش از میلاد این فرمانروایی هدف تاخت و تاز یک پادشاه یمنی از فرمانروایی حمیر گشت، ولی توانست متجاوزین را به پس براند. در نیمۀ دوم از سده دوم میلادی فرمانروایی «حضرموت» سرزمین قبتان را ضمیمه خاک خودش کرد و با اینکار سرزمینش را به اوج گستردگی رساند. در سده سوم میلادی یک پادشاه حمیر به نام « Shammar Yahri'sh » فرمانروایی «حضرموت» را شکست داد، و بدینوسیله همه جنوب عربستان را یکپارچه ساخت.

پادشاهی اوسان: این پادشاهی در میان سده هشتم پیش از میلاد تا سده ششم پیش از میلاد در جنوب عربستان ( یمن امروزی) فرمانروایی میکرد و پایتخت آن « Hagar Yahirr » بود.
پادشاهی قبتان ها: این پادشاهی از سده چهارم پیش از میلاد تا سده سوم میلادی در جنوب عربستان (یمن) فرمانروایی میکرد. پادشاهی قبتان توانست از راه تجارت با صمغ کند (بخور) به ثروت و توانمندی اقتصادی بزرگی دست پیدا کند. پایتخت آن « Timna » نام داشت که در سر راه بازرگانی بود که از میان سرزمین های پادشاهی های سبا، حضر موت و معین ها گذر میکرد. خدای آنها « Amm » نام داشت. و آنها خودشان را فرزندان «Amm »  مینامیدند.
پادشاهی حمیر: این پادشاهی از سده دوم پیش از میلاد تا آغاز سده ششم میلادی در یمن فرمانروایی میکرد. حمیرها بر علیه قبتان ها شوریدند و با سرنگونی پادشاهی آنها جنوب باختری یمن را یکپارچه کردند. آنها کنترل دریای سرخ و خلیج عدن با بدست گرفتند. پایتخت حمیر نخست شهر «ظفار» و سپس شهر «صنعا» شد. مرز سرزمین های زیر فرمان حمیر از یک سوی به خلیج پارس و از سوی دیگر به شمال عربستان میرسید.

پادشاهی اکسوم: این پادشاهی که در اتیوپی فرمانروایی میکرد، در سال های میان 525 تا 570 میلادی یمن را اشغال کرد. دلیل اشغال یمن بدست اکسوم این بود که یک پادشاهی از حمیر به نام «ذونواس» پس از پذیرفتن دین یهود فرمان به پیگرد و نابودی ترسایان در یمن میدهد؛ کشتار ترسایان سبب خشم پادشاه اکسوم میشود که مسیحی بود. او پیشگیری از ادامۀِ کشتار مسیحیان یمن را انگیزه اشغال این سرزمین میکند.
در سال 570 میلادی خسرو یکم با گسیل یک سپاهی به فرماندهی سپهبد «وهرز»  به اشغال یمن بدست اکسوم ها پایان داد و تا سال 630 یمن را به کمک قبیله عرب لخمیان که همبسته ایرانیان بودند، یکی از  استان های ایران کرد.

پادشاهی های شمال عربستان
پادشاهی قیدار: این پادشاهی در سده هشتم پیش از میلاد  در تاریخ نمایان شد.  این پادشاهی دارای بهترین سازماندهی در میان قبیله های عرب بوده است و سرزمین های زیر فرمان آن از یک سوی به به خلیج پارس و بیابان های سینایی میرسید. اوج شکوفایی سیاسی/ اقتصادی آنها میان سده هشتم تا سده چهارم پیش از میلاد بوده است. سنگنبشته های آشوری از پادشاهان آنها نام برده اند. نخستین پادشاهان قیدار فرمانبردار آشور بودند، در سده هفتم پیش از میلاد شورش های فراوانی برای بدست آوردن خودسالاری از دست آشوریان انجام دادند. گفته میشود که پس از نمایان شدن حکومت نبطی ها در سده دوم میلادی در شمال عربستان آنها در این قوم ذوب شده باشند.

هخامنشیان در شمال عربستان.
بخش سرزمین های عربی زیر فرمان هخامنشیان از مصر آغاز میشد و سراسر میانرودان را در برمیگرفت. برپایۀِ گزارش هرودوت در هنگامۀِ لشکرکشی کامبیز به مصر در سال 525 پیش از میلاد او شمال عربستان را فرمانبردار خودش نکرد، اینکار بدست داریوش بزرگ انجام گرفت.
پادشاهی نبطی ها: این پادشاهی در سده سوم پیش از میلاد نمایان شدن. جایگاه این پادشاهی در اردون امروزی بود و مهمترین شهر آنها «پترا» نام داشت. سرزمین های زیرفرمان آنها مرزین بود به دریای سرخ و دریای مرده (در کناره های اسرائیل). این پادشاهی شکوفایی اقتصادیش را مدیون تجارت با ادویجات و سامانۀِ آبیاری پیشرفته ای که در کشاورزی نوآوری کرده بود.
قحطانیون: قبیله های لخمیان، غسانیان و کُنده ها جز واپسین قبیله های نامسلمان هستند که از یمن به شمال و جنوب باختری عربستان مهاجرت کردند. در دوران ساسانیان، ناحیه «پترای عربی (Arabia Petraea)» یک استان مرزی میان فرمانروایی روم و پادشاهی ساسانی بود. و از آغاز سده نخست میلادی این ناحیه زیر نفوذ غسانیان، عرب های مهاجر یمنی بود که همبسته رومیان شده بودند.  لخمیان در عراق امروزی جایگزین شده و همبستۀِ پادشاهی ساسانی گشتند. مهاجرت کندها از یمن در بحرین به وسیله قبیله « Abdul Qais Rabi'a » متوقف شد، و آنها ناگزیر به بازگشت به یمن شدند. در یمن آنها همبستۀِ پادشاهی حمیر شده؛  پادشاهی حمیر گُذاشت قبیله کُنده ها به نمایندگی از خودش بر مرکز عربستان فرمانروایی کند. تا سال 525 میلادی که پادشاهی حمیر سرنگون شد، کنده ها به نمایندگی از پادشاهی حمیر بر شمال و مرکز عربستان فرمانروایی میکردند.

نتیجه
با توجه به گزارش بالا که تاریخ تمدن ها و دودمان های پادشاهی عربستان را بازتاب داده است، این پرسش پیش میآید که چرا هیچ نامی از شهر مکه در این گزارش ها نیست، با آنکه مسلمانان ادعا میکنند که مکه یک شهر بازرگانی بزرگ و چهار راه تجارت در میان راه های بازرگانی در کنار دریای سرخ بوده است.  اگر شهر مکه در دوران پیش از زایش مسیح وجود میداشت، میبایستی یافته های باستانشناسی بیشتری در این شهر پیدا میشُد تا در  منطقه های جنوبی و شمالی آن، که باستانشناسان دربارۀِ گذشتۀِ آنها سنگنبشته ها و یادگارهای فراوانی را پیدا و گُزارش کرده اند. با نگر به این راستی که شهر مکه در سر راه کاروان ها و در میانِ سرزمین هایِ پادشاهی عربستان ساخته شُد، و گُزارش های فراوانی دربارۀِ وجود این دودمان هایِ پادشاهی از چندین سده پیش از زایش مسیح در دست است ، نبودگی  نام مکه روی سنگنبشته ها و گُزارش های دودمان های پادشاهی که در سراسر عربستان فرمانروایی میکردند، به ویژه شگفت انگیز است. و شگفت انگیز تر اینکه شهر مکه در جایی برپا شُده است که پُرآوازه ترین شهرهایِ جنوبی و شمالی عربستان با نام هایِ کدار و دِدان (Qedar and Dedan) را بهمدیگر پیوند میداد.

یاداشت
[1]
https://www.saylor.org/site/wp-content/uploads/2011/08/HIST351-1.1-Pre-Islamic-Arabia.pdf